Architect Omayra Mingels laat zich inspireren door het verleden
Samen lokaal circulair en biobased bouwen. Daarop focust architect Omayra Mingels (1988) van SATIJNplus Architecten in Born. ‘Hier in Limburg ligt alles voor het grijpen; de materialen in het landschap, de cultuur en historie. Voor mij is vakwerkbouw bijvoorbeeld een grote inspiratiebron. Dat bestaat uit natuurlijke, lokale materialen en is losmaakbaar en dus circulair.’
Omayra studeerde af aan de Technische Universiteit Eindhoven in de richting Architectural Design and Urban Cultures. Daarvoor behaalde ze het hbo-diploma Built Environment aan Zuyd Hogeschool in Heerlen. Ze is nauw betrokken bij het programma Building Balance en een van de drie oprichters van het Limburgs Architecten Collectief. ‘Mijn generatie architecten deelt actief kennis met elkaar en zoekt naar verbinding, met elkaar en met opdrachtgevers en leveranciers. Dit is volgens ons noodzakelijk om de overgang naar circulair en biobased bouwen te kunnen maken.’
SATIJNplus Architecten
Sinds 2013 werkt Omayra bij SATIJNplus Architecten. SATIJNplus is een groot kantoor met 30 medewerkers en een flexibele schil. ‘We beslaan alle facetten van de bouw; van het initiëren van projecten, het maken van creatieve en bouwtechnische ontwerpen, calculaties, het schrijven van bestekken, bouwmanagement, tot en met directievoering en toezicht tijdens de bouw.’ Het bureau is actief in de woningbouw en de bouw van (zorg)instellingen en bekend om zijn enorme kennis en bijna 65 jaar ervaring in het behouden en transformeren van bestaand vastgoed zoals monumenten. ‘We werken voornamelijk voor corporaties, kerkbesturen, instellingen en ontwikkelende partijen in Zuid-Nederland en België.’
Bij SATIJNplus Architecten vinden ze dat architecten en alle andere partijen in de bouwketen bewuster naar hun omgeving moeten kijken. ‘We staan voor grote uitdagingen zoals hittestress en wateroverlast. We moeten ons aanpassen aan het veranderende klimaat, ook met wat we bouwen. Limburg heeft een hoogwaardig cultuurhistorisch landschap. Overal is het glooiend. Er zit leem in de grond. We hebben veel hout. We willen bijdragen aan circulariteit in de bouw. Dit doe je door samen te werken.’
De historie van de vakwerkbouw*
In Limburg staat nog veel vakwerkbouw, kortweg vakwerk genoemd. In Noord-Brabant en Gelderland vind je dit in mindere mate en in de rest van Nederland nauwelijks. De Romeinen introduceerden een voorloper van deze bouwstijl in Nederland en dit volk kwam niet verder dan de grote rivieren. Het landschap dwong hen er ook toe om met lichte materialen zoals hout en leem te bouwen.
Vakwerk was vooral populair in de 17e eeuw, maar ook in de 18e en 19e eeuw kwam er nog aardig wat vakwerk bij. Kenmerkend aan deze bouwstijl is het modulaire skelet met houten gebinten met verticale stijlen, horizontale regels en diagonale schoren. De vakken tussen het vakwerk werden opgevuld met leem (een mengsel van klei en stro), veldbrandsteen of baksteen, kalk of pleister. Veldbrandsteen werd in een tijdelijke oven gebakken van klei uit de omgeving.
De balken werden met gat-pen verbindingen aan elkaar bevestigd en vaak zelfs prefab gemaakt in een werkplaats. ‘Een prachtig voorbeeld van duurzaam en circulair bouwen’, vinden Omayra en veel collega-architecten. ‘Vooral boeren lieten vakwerkwoningen en -schuren bouwen. Vakwerk was en is demonteerbaar. Boeren konden hun huis en schuur dan ook meenemen als ze voor een andere landheer gingen werken. Timmermannen nummerden hun werk met kerven in het hout zodat ze altijd terug konden vinden welk onderdeel waar hoorde.’
Duurzaam en losmaakbaar
Vakwerk is een onderdeel van de Limburgse cultuur en sterk verbonden met het landschap. Alle materialen voor de bouwwerken groeien in deze streek. Dat maakt vakwerkbouw heel duurzaam. ‘En de losmaakbaarheid past bij de circulaire gedachte. Het skelet van kastanjehoutenpalen is demonteerbaar, de vulling van leem en twijgen kon je verwijderen. Precies wat we nu willen met circulaire bouw.’ Het verplaatsen van vakwerk werd met zorg en voorzichtig gedaan, want eenvoudig is het niet. ‘Het ambacht van toen is nog mondjesmaat aanwezig. Maar ook met moderne technieken kunnen bouwwerken gemaakt worden die losmaakbaar zijn.’
Samen ervaren en isoleren
De architect constateert dat de grootste uitdaging in de overgang naar circulair ontwerpen en bouwen het doorbreken van de huidige cultuur is. 'Veel architecten waaronder ik zelf werken hard aan meer bewustwording over onder andere de potentie van het Limburgse landschap met zijn mooie materialen.’ En probeert ze anderen te inspireren door ervaringen te delen, bijvoorbeeld via LinkedIn. ‘In Limburg hebben we veel lichte materialen op het land en in de bodem. Die zijn makkelijk te vervoeren en veroorzaken een lage uitstoot. Dat vinden mijn collega’s en ik heel inspirerend.’ Met Building Balance ondertekenden ze in juni een commitmentverklaring met architecten, ontwikkelaars en corporaties. ‘Hiermee laten we zien samen de zoektocht aan te gaan naar optimaal circulair bouwen.’
Voorkom broeikastemperatuur, kies voor natuurlijke isolatie
Omayra betreurt dat materialen met negatieve impact in veel databases goed scoren op duurzaamheid. ‘Dat komt doordat er geen integrale afweging gemaakt wordt. Neem bijvoorbeeld de RC-waarde; als je naar andere aspecten zou kijken dan scoren dit soort producten helemaal niet goed. Neem steenwol. Dit warmt in drie uur op. Natuurlijke materialen doen er acht tot dertien uur over om even warm te worden. Gebruik je steenwol in de kap van een woning dan wordt het er met gemak veertig graden. Bij SATIJNPlus Architecten adviseren we: ga voor laaghangend fruit en kies voor een natuurlijk isolatiemateriaal, zoals bijvoorbeeld kalkhennep. Nu kosten dit soort natuurlijke materialen nog wat meer, maar als de risicokosten van natuurlijke isolatiematerialen dalen dan worden ze concurrerend in prijs. En vervolgens is een gebouw in het gebruik goedkoper door de lagere energierekening en minder krachtige installaties. We moeten dus integraal naar een gebouw kijken en niet enkel naar de bouwkosten.’
Tips van architect Omayra Mingels
- Start vandaag nog met biobased isolatiemateriaal
- Kijk verder dan de cijfers en de korte termijn. Durf te kiezen voor natuurlijke materialen die berekeningstechnisch niet het hoogste scoren, maar wel de duurzaamste keuze zijn voor de lange termijn. Maak dus een integrale keuze die ook de winning van materialen en de positieve impact op de natuur meeneemt
- Gebruik je boerenverstand en zoek connectie met het landschap en de lokale cultuur waarin je ontwerpt. Kies voor natuurlijk, want dan is de impact op de omgeving zo laag mogelijk
- Koester het landschap waarin je bouwt en renoveert, verdiep je in de van nature aanwezige materialen. Een kleine stap zetten, kan altijd
Historische bouwtechniek met moderne machine toegepast in restauratie kasteel
Bouwtechnieken van eeuwen geleden zoals je die ook in vakwerk ziet, worden door Omayra en haar collega’s weleens als inspiratie gebruikt. Ze werkte de afgelopen 12 jaar aan de restauratie van landgoed Van Oys in Eijsden-Margraten. Begin 2025 werd het opgeleverd en in juni openden een luxe hotel met spa-faciliteiten en restaurants er zijn deuren. Het kasteel op dit landgoed stamt uit de 16e eeuw. ‘Het had verschillende daken en kappen, was ontzettend mooi, maar zo lek als een mandje.’ Op een bepaald moment transformeerde het kasteel naar herberg. ‘Het kreeg een chaletstijl aangemeten.’ Rond WOII woonden er kunstenaars in het voormalige kasteel. ‘Zij hadden last van lekkages en wilden meer lichtinval. Ze verwijderden de slechte delen van de herberg. Daarmee werd het kasteel een soort villa; het oorspronkelijke karakter was weg.’ Dan gaat Monumentenzorg zich ermee bemoeien. ‘Met allerlei oude tekeningen kon de commissie aantonen hoe het kasteel er ooit uitgezien had. Ze vonden bijvoorbeeld afbeeldingen waarop een prachtig torentje te zien is, boven het hart van het kasteel.’ SATIJNPlus Architecten maakte het ontwerp voor de restauratie. ‘Onderaannemer Techwood uit Oirschot reconstrueerde de eikenhoutenspanten en dakruiter met traditionele pen-gat-verbinding. Dit met de hand maken, was te duur. Daarom heeft Techwood CNC-frees techniek gebruikt. Dat vind ik ontzettend gaaf.’ Het resultaat is een losmaakbaar en dus circulair gewelf.
*Voor dit artikel heeft de schrijver gebruik gemaakt van informatie uit het boek: Vakwerkbouw – 600 jaar bouwen met hout en leem in Zuid-Limburg en omstreken van Coen Eggen
